Бачка

Бачка то ґеоґрафски реґион, административно подзелєни медзи Сербию и Мадярску. Сербска часц Бачки лоцирована у Автономней Покраїни Войводини, а мадярска часц Бачки уключена до мадярскей жупаниї Бач-Кишкун. Рика Дунай представя южну и заходну гранїцу Бачки, а восточна гранїца то рика Тиса.

БАЧКА
Мапа Бачки у ґеоґрафских гранїцох
Найвекши вароши	Нови Сад Суботица Сомбор Бая
Держава	Сербия Мадярска
Реґион	Войводина Реґион велькей южней ровнїни
Административна єдинка	Южнобачки округ Заходнобачки округ Сивернобачки округ Сивернобанатски округ Жупания Бач-Кишкун
Жительство	1.022.524 (у Сербиї) 113.432 (у Мадярскей)

Мапа Войводини

На териториї Войводини Бачка административно подзелєна на округи: Южнобачки управни округ, Сивернобачки управни округ и Заходнобачки управни округ, а єдна менша часц реґиону припада Сивернобанатскому управному округу. Южнобачки округ ше з меншу часцу пресцера и у Сриме.

Мено

Бачка достала мено по варошу Бачу. То типична славянска форма мена зоз суфиксом -ка, хтору познєйше прилапели и Нємци и Мадяре. Мено Бачки на других язикох - мадярски язик: Bácska, бунєвацки: Bačka, горватски: Bačka, словацки: Báčka, руски: Бачка, нємецки: Batschka.

История

У Бачки єст шлїди населєньох зоз каменого периоду, найвецей попри Дуная и Тиси, а найважнєйши гевти при Ґомбошу (Боґоєво), Апатину, Ади и Сенти. Єст надосц шлїди зоз бронзового периоду, як и шлїди присуства рижних народох: Илирох, Келтох, Дачанох, Римянох, Сарматох (Язиґох), Гунох, Ґепидох, Славянох, Аварох. Болгарох, Мадярох итд. Перши Индоевропянє населєли тото подруче у трох миґрацийних габох хтори датировани 4200 п. н. е., 3300 п. н. е. и 2800 п. н. е. Славанох ше у Бачки по першираз спомина у 6. вику.

Штреднї вик

Перши славянски держави хтори управяли з Бачку були Болгарске царство и Велька Моравска. У дзевятим вику владар Бачки бул войвода Салан, а главни варош його войводства бул Титель.

После забераня векшей часци Панонского базена з боку Мадярох зявюю ше як жителє Бачки, окрем Славянох, и Мадяре, Печенєґи и други. Спрам єдного думаня, мадярски владар Стефан I (Вайк) основал вароши Бач и Бодроґ, як главни вароши истоменових жупанийох у Угорскей. Спрам других жридлох, Бач еґзистовал и пред приселєньом Мадярох як славянско-аварски варош и ношел мено Баґасин. Варош Бодроґ достал мено по Бодричох, славянским племену хторе пребувало у Бачки. Помедзи спомнутих жупанийох ишла гранїца приблїжно як нєшкайши беґель Дунай-Тиса-Дунай. Перши жупан Бачкей жупаниї зазначени 1074. року ношел мено Вид за хторе ше предпоставя же є славянского походзеня.

Досельованє Сербох зоз южних сербских политичних обласцох почало у векшей мири у 15. вику под час владаня угорского краля Жиґмунда. У 15. и 16. вику у Бачки мали свойо маєтки сербски деспотове. Места хтори були у власци деспотох були Апатин, Бач, Кулпин, Чуроґ, Стари Бечей, Петрово Село и други.

Нови вик

У першей половки 16. воку жительство Бачки страдало под час селянскей буни Дєрдя Дожи 1614. а потим и под час упадох Туркох Османлийох.

После паду Будима и Сеґедина (1542), Бачка уходзи под турску власц односно постава часц Османского царства. Под час турскей управи на териториї Бачки бул Сеґедински санджак хтори бул подредзени Будимскому пашалуку. Бачка подзелєна на 6 нахиї: на байску, суботицку, сеґединску, сомборску, бачску и тителску. Концом 17. вику Бачка постава часц Габзбурґскей монархиї. Року 1687. до Бачкей ше, под вождовством Доминика Марковича и Юра Видаковича населюю Бунєвци и то у околини Суботици, Сомбора и Баї. У тим чаше Бачка була, у етнїчним смислу, скоро виключно сербска обласц, а таку етнїчну прикмету мала и 1720. року кед од 3.456 пописаних обисцох лєм 166 мадярски и 25 нємецки.

Бачка була, у рамикох Габзбурґскей монархиї административно подзелєна на цивилну (Бачка и Бодрожска жупания) и воєну часц (Воєна гранїца). Жупаниї були административно подредзени габзбурґскей Угорскей, а воєна гранїца була директно подредзена Бечу. После демобилизациї потискей воєней гранїци (1751. року) тоти подруча приходза под цивилну (жупанийску) власц. Теди почало масовне насельованє Мадярох, Нємцох, Словакох, Руснацох и других народох на тоти териториї. 1802. року злучени бачка и бодрожска жупания до єдинственей Бачко-бодрожскей жупаниї. Под час 1848. и 1849. року Бачка уходзела до составу Сербскей Войводини и була место кирвавих борбох медзи Сербами и Мадярами. 1849. року найвекша часц Бачки (окрем Шайкашскей) вошла до рамикох Войводства Сербиї и Тамишского Баната. Кед тото войводство утаргнуте (1860. року) тоти териториї у Бачкей ознова орґанизовани як Бачко-бодрожска жупания. 1873. року подруче дакедишнього Шайкашского батальона прилучене ґу тей жупанї.

После 1918. року

Велька народна скупштина Сербох, Бунєвцох и инших Славянох у Банату, Бачкей и Баранї, отримана у Новим Садзе 25. новембра 1918. року. Скупштина преглашела зєдиньованє Баната, Бачки и Баранї ґу Кральовству Сербиї. После розпадованє Габзбурґскей монархиї (Австроугорскей) 1918. року Бачка (як часц покраїни Банат, Бачка и Бараня) уходзи до составу Кральовства Сербиї, а потим и до составу Кральовства Сербох, Горватох и Словенцох. Зоз Триянонским спорозуменьом з 1920. року було предвидзене же би сиверна часц Бачки и Баранї була под управу нєзависней Мадярскей. Медзи 1918. и 1922. роком Бачка творела часц покраїни Банат, Бачка и Бараня; медзи 1922. и 1929. роком вона була подзелєна медзи Бачку и Беоґрадску обласцу, а медзи 1929. и 1941. роком була часц Дунайскей бановини. Медзи 1941. и 1944. роком Бачка була под окупацию Гортийовей Мадярскей, а од 1944. року вона часц Автономней Покраїни Войводини у рамикох новей социялистичней Югославиї и (од 1945. року) социялистичней Сербиї.

Ґеоґрафия

Ґеолоґийна структура

Ґеолоґийна структура Бачки углавним представена зоз квартарнима пасмами флувиялного и еолского походзеня. На векших глїбинох лєжа озерско-морски пасма.

Релєф

У Бачкей ше видвоюю шлїдуюци характеристични релєфни форми:

• Суботицка писковина або Бачка писковина - пресцера ше медзи Суботицу и державну гранїцу зоз Мадярску

• Бачка або Телечка лесна високоровнїна - пресцера ше южно од Бачкей писковини медзи Дунайом, Тису и бачкима беґлями

• Тителски лесни плато або Тителски брег - находзи ше сиверно од улїву Тиси до Дунаю

Бачка представя нїзкоровнїну зоз малима розликами у надморских висинох (Нови Сад на югу на 80 м, а Суботица на сиверу на 115 м абсолутней висини). То найвиразнєйша и найпространша ровнїна у Сербиї. У релєфу Бачки видвоюю ше Суботицка або Бачка писковина, Телечка лесна високоровнїна, Тителски лесни плато, южна бачка лесна тераса, тителска тераса, акумулацийна тераса Дуная и алувиялни ровнїни Дуная и Тиси.

Суботицка писковина ше пресцера од Суботици по Баю, Сеґедин и Пешту. Настала концом плеистоцена и на початку холоцена. Розчленєна є на дзепоєдни часци хтори одвоєни з леснима високоровнїнами (зоз зонами леса). Писок тей писковини нє чисти алє є помишани з мульом. Йован Цвиїч тримал же жридло походзеня єй писку то рични наноси Дуная и Тиси и з наносох озерского седименту. У релєфу тей писковини ше видвоюю штири морфолоґийни елементи: дини, медзидински улєгнуца, видувни витровити места и долїни. Дини стабилизовани и маю напрям пресцераня сиверозаход-юговосток. Местами, у интерколинских углїбеньох медзи динами витор однєсол писок и оголєл водово пасмо та формовани еолси озера. Таки озера Паличске, Лудошке, Слане и др.

Телечка лесна високоровнїна залапює штредню часц сиверней Бачки. Нагнута є од сиверу спрам юга. До єй поверхносци урезана долїна рики Криваї хтора ю дзелї на восточну и заходну часц. У релєфу тей високоровнїни ше видвоюю числени благи улєгнуца и лесни тевчирасти углїбеня (чий пречнїк и до 450 м). Тоти форми даваю єй поверхосци габасти випатрунок. На престранстве дзе наставала тота високоровнїна лес ше сецовал прейґ  мочарней веґетациї та вона при дну баржей з глїняней структури (акватична). У лесу мож обачиц два кафовкасти зони. Вони пренайдзени у Руди, Сивцу и медзи Сивцом и Кляїчевом. Спрам того, наношенє леса ше случовало на три заводи.

Тителски лесни плато ма поверхносц 94 км² и напрям пресцераня сиверозаход-юговосток (у тим напряме є и нагнути). Длуги є 18 км а широки 7.5 км. Над Тису, з восточного боку, дзвига ше 60 м високи прикри одрезани профил хтори настал з подрезованьом и паданьом леса. На тим профилу мож видзиц 5 кафовкасти зони цо значи же плато формовани под час 6 фазох наношеня леса. Така численосц тих пасмох була можлїва пре стретанє и мишанє восточних и заходних витрох. На поверхносци платоа и його тераси єст надосц тевчирастих углїбеньох (26 на км²). Прето є наволани "покави" або дзирковити. То пошлїдок високого процента вапняних материйох у лесу (до 22%).

У южней Бачки, дзе у цалей часци Панонскей низиї маме найвекшу континуалну поверхносц алувиялней ровнїни медзи Дунайом и Тису, висински розлики нє векши як 25 м. Нагнутосц поверхносци вообще нє мож замерковац. Тота безкрайна ровнїна настала так же Дунай першобутно цекол од Сомбора попрейґа прейґ Бачкей спрам Тиси при Бечею. Дунай одношел лес кед ше премесцал на право, спрам розшеднуцу на сиверним боку Фрушкей гори хтора зопарла премесцанє рики спрам юга.

Клима

Степскоконтинентална клима Бачки виказує обачлїви температурни осцилациї. Штредня юлийска температура виноши 22-23 °C, а штреднї януарски температури по минус 2 °C, Наприклад, Нови Сад (на 84 м абсолутней висини) ма штредню януарску температуру -0,1 °C а штредню юлийску температуру 23,0 ° C. Сента лєжи на истей надморскей висини а ма штредню януарску температуру -1,3 °C и штредню юлийску температуру 22.8 °C. Южна часц Бачки и влєце и вжиме цеплєйша. Бачка достава мало паданьох, Телечка 500-600 мм, а найоддалєнши заходни и южни часци Бачки 600-700 мм паданьох рочнє. Рочне количество паданьох у Сенти виноши 570 мм.

Гидролоґийни характеристики

У ровней Бачки, посней зоз паданями, розвили ше кратки рики хтори ше улїваю до Дуная односно до Тиси. До Дунаю ше улїва Мостонґа, а до Тиси Караш, Чик и Єґричка.

У сиверней Бачки єст даскельо озера: Паличске, Лудошске, Кирваве и Слане озеро, як и велї долїни и мочари змесцени у улєгнуцох дзе у контакту писок и лес. Попри спомнутих интерколинских озерох, у Потисю и Подунавю єст и рични озера и долїни (бари). Рични озера виполнюю удубеня напущених цекох. У околини Сомбора у прешлосци еґзистовали велї бари ("край зоз тисяч озерами") хтори, зоз реґулацию Мостонґи, висушени. Спомнути озера ше находза нєдалєко од Суботици (спрам Тиси). Тоти плїтки озера настали з огольованьом водоносних пасмох у медзиглїбинских удубеньох зоз дном зоз водонєпрепущуюцих стинох. Прето же зарастали у припобережних часцох, тоти еолски озера претворени до мочарох. Кирваве и Слане озеро уж тераз по форми бари, а така будучносц очекує Паличске и Лудошке озеро.

Педолоґийна структура

У педолоґийней структури Бачки найзначнєйши чернозем. Южно од Суботици пасмо хумуса на чернозему виноши скоро 70 цм и вон, зоз глїбоким ораньом, обезпечує вельки урожаї жита. Попри Тиси и Дуная розпресцераю ше ужши пасма рецентного алувиялного наносу и ритских чарнїцох. Сиверно од Сомбора, медзи Горґошом и Сенту, сиверно од Нового Саду и медзи Оджаком и Апатином, зявюю ше слатини и слатинаста жем. У Суботицкей писковини ше находзи чисти гумусни писок.

Веґетация

Природна веґетация Бачки у векшей мири пременєта зоз висушованьом ритох, з преорйованьом пасовискох и з култивованьом плодних поверхносцох. У Подунавю и Потисю єст пажици, пасовиска, лєси и рошню влажни култури. На лесних поверхносцох и култивованих писковитих поверхносцох рошню трави зоз длугоким кореньом. Слатинасти поверхносци коло Мостонґи и живи писок на Суботицкей писковини находза ше под лєсом. Паличске и Лудошке озеро з векшей часци под мочарнима рошлїнами. Ритска часц Лудошкого озера скоро цала под надом.

Животиньски швет

У Бачки жию степски животинї. Лудошке озеро позната орнитолоґийна станїца рижнородного птичого швета. На Паличским озеру ше тиж зиходза интересантни птици мочарици. На Чарней бари при Бачким Моноштору находзи ше найвекша оаза чарней ґовлї и билохвостового орла. Лудошке и Паличске озеро богати зоз рибу.

Демоґрафия

Спрам попису жительства зоз 2011. року у сербскей часци Бачки жили: Серби (58%), Мадяре (19%), Горвати, Словаци, Бунєвци, Руснаци, Роми и други. У мадярскей часци Бачки найчлисленши Мадяре, а присутни и бунєвацка, нємецка и сербска меншина.

Населєня

Нови Сад, Суботица и Сомбор маю статус варошох, вони и шедзиска округох. Векшина населєньох плански будована (ушореного типу). Векши населєня у сербскей часци Бачки то: Нови Сад (250.439), Суботица (97.910), Сомбор (47.623), Бачка Паланка (28.239), Вербас (24.112), Бечей (23.895), Темерин (19.661), Сента (18.704), Кула (17.866), Ветерник (17.454), Апатин (17.411) и други. У мадярскей часци Бачки найзначнєйше населєнє то варош Бая (38.143).

Привреда

Бачка, а особлїво єй южна часц, барз плодна, и спада до найплоднєйших часцох Европи. Жительство ше занїма першенствено зоз польопривреду. Продукую ше шицки файти житаркох, а особлїво познати бачке жито и кукурица. У менших количествох продукую ше и други файти житох. Ризкаши єст коло Руского Керестура и Савиного Села. Досц значна продукция конопи, цукровей цвикли, капусти и бостану. Барз розвите заградкарство, а значне у овоцарство. Винїци єст коло Суботици. Єст дакус лєсох коло Дуню алє, иншак, Бачка такповесц нє ма лєси и даяки руди. Статкарство було по конєц 19. воку главне занїманє жительства. Особлїво була значна продукция коньох, рогатого статку велького зуба, овцох и швиньох. Бачки конї були познати у Европи, а найлєпши сциговали зоз кулскей и бечейскей општини. Єст даскельо державни ерґели, а єст и познати приватни хлїви зоз познатима шветовима расами коньох. При рогатим статку баржей заступени статок билей фарби (подолска раса), особлїво у ритох як барз витримовна и одпорна раса, а у хлївох ше карми заходни, племенитши раси. Швинярство барз важне. У значней мири заступене карменє живини, рибарство, гадвабарство, лов. Найвекша часц жительства ше традицийно занїмала зоз землєдїлством и статкарством, а у вельо меншей мири зоз ремесельнїцством, тарґовину и индустрию.

Од индустриї значна млїнска, а важни и конопарство, индустрия гадвабу и вообще индустрия платна. Тиж так важна и продукция судзини, цименту, цегларска, пиварска и индустрия преробку скори и други. Тарґовина досц интензивна, особлїво зоз польопривреднима продуктами, зоз статком и индустрийнима продуктами.

Бачка, як часц житнїци Сербиї, на Дунаю, медзи богатима и културнима реґионами, зоз барз културним жительством, з найрижнороднєйшу и найбогатшу индустрию, з розвитим ремеселством у найгустейшу гайзибанску мрежу, зоз окреме живу индустрию и у ширшей околини Беоґрада, спада медзи найважнєйши реґиони Сербиї и Войводини.

Транспорт и туризем

Главни транспортни маґистрали у Бачки то: асфалтово драги Нови Сад - Србобран - Суботица. Нови Сад - Бачка Паланка, Нови Сад - Бечей - Сента и драга Србобран - Сомбор - Апатин.

Шицки вароши у Бачки повязани зоз гайзибанскима драгами. Водзаци вароши Бачки маю вельки обток путнїкох.

Главни гайзибански маґистрали углавним маю исти напрями як и асфалтово драги. Дунай и Тиса найвекши рични плївни драги. У цалей Бачкей и Войводини воздушни транспорт нє розвити.

Туризем ше у Бачкей лєм розвива. Паличске озеро найнащивенши природни туристични обєкт. Варошски туризем добре розвити а у новших часох ше розвива и ловни туризем.

Литература

• Марковић, Јован Ђ. (1967). Географске области Социјалистичке Федеративне Републике Југославије. Завод за издавање уџбеника Социјалистичке Републике Србије.

• Крестић, Василије (2003). Из прошлости Срема, Бачке и Баната. Београд: Српска књижевна задруга.

• Mitrović, Andrej (1969). Jugoslavija na Konferenciji mira 1919-1920. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika.