Плуг

Плуг (общеславянске слово, праслав. рlugъ) то орудиє за основни обробок жеми. Цагали го роботни животинї як цо конї або воли, а у нєшкайшим чаше ше хаснує трактори. Плуги були правени з древа, желєза, або челїчних рамох з притвердзеним желєзком за резанє и преврацанє жеми. Плуг представя єден з найвекших польопривредних пренаходкох у людскей историї.

Примарни циль ораня преврациц верхнє пасмо жеми и так принєсц швижи поживни материї на поверхносц, загарнуц коровче и остатки предходних шацох, зоз чим ше оможлївює їх розкладанє. При прецагованю плуга през жем правя ше длугоки ярчки плодней жеми хтори ше волаю бразди. У сучасним хаснованю, оранїну ше звичайно зохабя же би ше осушела, а потим ше ю дерля скорей як ше почнє шац або садзиц. З ораньом и култивованьом ше гомоґенизує и меня верхнї 12 до 25 cm жеми.

Историят плугох

Плуги спочатку були на людски погон. Тот процес постал вельо ефикаснєйши кед ше за тоту роботу почало хасновац животинї. Перши плуги на животиньски погон без сумнїву цагали воли, а познєйше у велїх обласцох конї. У индустриялизованих жемох, перши механїчни способ цаганя плуга були парни машини (машини за оранє або парни трактори), алє вони поступнє заменєни з тракторами.

Часци плуга

Нашо майстрове колєсаре правели древени орачи плуг хтори мал два часци. Єдна часц то градзель зоз ручками, орачим желєзом и кормань-деску, а друга часц то колєска зоз патинґами и шицким желєживом на себе. Колєсар на плугу нє мал тельо роботи як коваль. Гоч ше плуг волал древени, вон мал вельо вецей желєзни часци. Древени були лєм ручки, градзель и колєска.

Градзель колєсар правел зоз баґренового або ясенового древа. Древо за градзель мало буц дас 15 центи грубе и коло 1,5 метер длугоке. За градзелї нє було окремней фурми, Колєсар го викресал напамят, зоз простого древа, на гладко огобльовал и ошмирґлал. На древени плуги ше тиж кладло ручки зоз желєза, а древена була лєм тота часц дзе ше ручки лапало зоз руку.

Порихтани древени часци од колєсара превжал коваль. Вон на градзель зашрубовал ручки кед були древени, а кед були желєзни, вец их перше мушел виковац. Ручки були високи дас 70 центи. На лївей ручки, там дзе ше лапало зоз руку, коваль прикруцел єдно скривене желєзо хторе чувало древену часц ручки же би ше нє погубела и нє затрепала од глїни кед ше скруцовало з плугом, бо кед орач сцигол по конєц поля хторе орал, звалєл плуг на лїви бок так же ораче желєзо стирчало до горе, пошол напредок ґу коньом и мушел их обрациц назад. Док вон обрацал конї, плуг ше на гей правей ручки, вєдно зоз орачим желєзом и градзельом, цагал по жеми.

Точно спрам ручкох, алє од сподку градзеля, коваль кладол слубицу. На слубици, под самим градзельом, бул єден шруб. Зоз тим шрубом ше слубицу зацаговало, односно дзвигало и спущовало. На тот способ ше нагинало ораче желєзо вєдно зоз кормань-деску, а то значи же ше реґуловало угел под хторим вона стої, односно руца на бок виорану жем. Ґу слубици, под углом од 90 ступнї, коваль прикруцовал талпу хтора була вилята зоз получелїку, а вєдно зоз главу ношела ораче желєзо и кормань-деску. Далєй ґу талпи и ґу градзелю коваль прикруцел главу плуга. На месце дзе глава уходзела до градзеля, градзель бул прейґа префуровани, а глава ґу ньому зашрубована зоз вельким шрубом. На глави плуга, под самим градзельом, була туляйка, до хторей ше упихало стик. Стик бул направени зоз древеней лопатки и древеней ручки. Лопатку коваль виковал зоз желєза так же ше предлужовала до желєзней ручки, а ручка на концу мала туляйку, до хторей ше заглобело древену ручку. Тота ручка затримовала стик же би, кед ше орало, нє випаднул зоз туляйки на глави плуга, до хторей бул вохпани. Зоз стиком орач з часу на час чисцел кормань-деску так же винял стик, та ю з нїм ошкрабал од глїни цо ше у ораню налїпела. Талпа плуга на себе мала прикруцене ораче желєзо.

Ораче желєзо направене зоз твардого желєза и мушело буц барз оштре, бо праве воно орало жем. Ґу талпи, и ґу глави плуга, над самим орачим желєзом, коваль прикруцовал кормань-деску хтора була лята зоз получелїку. Була скривена так же би на прави бок руцала глїну хтору ораче желєзо виорало, та за плугом оставала бразда. Опрез орачого желєза, на градзель, коваль кладол оков до хторого ше заглобело чересло.

Чересло то желєзо хторе на сподку, там дзе уходзело до жеми, було оштре. Воно ишло опрез орачого желєза и парало му ярчок у твардей жеми и на тот способ чувало желєзо же би ше нє так швидко витупело, а медзи иншим виорйовало тварди груди, каменя, або заостати копачи. Без чересла нє мож було орац. Кед ше цагало цвиклу, вец ше зоз плуга знїмало ораче желєзо и кормань-деску, а на їх место ше кладло лєм саме чересло. На градзель, опрез чересла, коваль кладол квачки за патинґи (ланци хтори повязовали градзель зоз колєсками плуга). На сам конєц градзеля, там дзе вон уходзи до колєскох, коваль кладол оков хтори чувал градзель же би ше му древо нє так поєдло кед чухало до желєза. Оков на верху мал квачку зоз хтору ше го капчало за колєска же би нє випаднул зоз нїх. Оков, як и сам градзель, предзиравени на вецей местох, так же квачку мож було ухпац далєй або блїжей ґу концу градзеля. Зоз тим прекладаньом плуг могол орац глїбше, або плїтше.

Файти плугох

Парасти у своїх обисцох, окрем орачого плуга цо мал шицки часци з древа направени, мали и руцачи плуги. Руцачи плуг ше од орачого плуга розликовал лєм по кормань-дески. Вона на руцачим плугу була так направена же орала жем барз плїтко, односно вона лєм зверху попреврацала жем. Градзель такого руцачого плуга парасти кладли до колєскох орачого плуга, бо градзелї обидвох плугох и були так направени же би им одвитовали єдни колєска. Зоз руцачим плугом ше ишло на польо после кошеня жита. Сцерень хтора на полю оставала зоз таким руцачим плугом ше на плїтко зугорело же би до єшенї, док ше нє будзе глїбоко орац, сцерень нє зарастала.

Парачи плуг мал древени градзель и ручки, як и орачи, лєм бул кратши и нїзши. Колєсар градзель вирезал зоз простого древа, окресал го и огобльовал, а потим видлабал прейґа през градзель дзири за мотички: два з боку, блїжей ґу ручком и єдну вертикалну, на половки градзеля. На процивним концу од ручкох, колєсар предлабал прейґа ище єдну дзиру за колєско.

Мотички за парачи плуг ковал коваль. Штредня мотичка була векша, а бочни мотички менши и випатрали як половки тей штреднєй мотички. Мож их було баржей або менєй дрилїц до градзеля, та вец на узше, або ширше парац жем. Штредню мотичку мож було тиж так нарихтац же би глїбше або плїтше парала. Древене колєско тиж мож було нарихтац нїжей або висше, а вшадзи ше кладло цворень. Сам конєц градзеля коваль оковал, а за тот оков заковал кваку за орчик. На парачи плуг нє требало класц вагу, прето же го цагал лєм єден конь. Зоз парачим плугом ше парало младу кукурицу, цвиклу и друге.

Огартачи плуг - зоз парачим плугом мож було кукурицу, слунечнїк або инше нє лєм парац, алє и огартац, лєм ше за тоту роботу мушело пременїц заднї мотички. Место парачих, на плуг ше кладло огартачи мотички. Штредня мотичка на парачим плугу, кед ше го хасновало за огартанє, остала иста.

Аж по приселєню до тих крайох Руснаци почали хасновац термини плуг о єдну бразду (єднїсти) и двоґач (за два бразди). Нєшка єст плуги хтори ору 6 и вецей бразди одразу.

Литература

Словнїк руского народного язика II, О - Я, Филозофски факултет, Одсек за русинистику, Нови Сад 2017, б. 165.

Вонкашнї вязи

Наташа Холошняй (Фа), Колєсарске ремесло, Терминолоґия, Studia Ruthenica 19, Нови Сад 2014, б. 99-108.

Плуг, Википедија на српском језику, 2. септембер 2009.
Орало и његови делови, Политика, Ускрс 1940.